"Η Διαλεκτική της Φύσης"

Η Διαλεκτική της Φύσης
Φρίντριχ Ένγκελς

Τιμή 10 ευρώ, 372 σελίδες
Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή

Bιβλιοκριτική: Σωτήρης Κοντογιάννης
Σοσιαλισμός από τα Κάτω Νο144, Γενάρης-Φλεβάρης 2021

Ο Φρίντριχ Ένγκελς άρχισε να γράφει τη “Διαλεκτική της Φύσης” το 1873. Δυστυχώς, κάτω από το βάρος των προτεραιοτήτων που έθετε το κίνημα, δεν κατάφερε να την τελειώσει ποτέ. Αναγκάστηκε να διακόψει την έρευνά του πάνω στις φυσικές επιστήμες πρώτα για να απαντήσει στην αντιμαρξιστική “επίθεση” του Eugen Dühring, ενός ασήμαντου φιλοσόφου που είχε αποκτήσει όμως ένα ακροατήριο μέσα στην αριστερά και στη συνέχεια για να βάλει σε τάξη και να οδηγήσει στο τυπογραφείο τον δεύτερο και τον τρίτο τόμο του Κεφάλαιου του Μαρξ -που είχε στο μεταξύ πεθάνει.

Η Διαλεκτική

“Η Διαλεκτική της Φύσης” εμφανίστηκε για πρώτη φορά σαν τόμος το 1925 στη Ρωσία. Ένα μεγάλο κομμάτι του βιβλίου αποτελείται απλά από προσωπικές σημειώσεις του Ένγκελς πάνω στην εξέλιξη των επιστημών. Ακόμα και τα πρώτα κεφάλαια που έχουν μια λίγο-πολύ συνεκτική μορφή είναι στην πραγματικότητα περισσότερο προσχέδια παρά ολοκληρωμένα κείμενα. Το ίδιο ισχύει και για το διάσημο ένατο κεφάλαιο, “Ο ρόλος της εργασίας στην εξανθρώπιση του πιθήκου”.1 Κλείνει απότομα κυριολεκτικά με μια μισοτελειωμένη φράση. Παρόλα αυτά το βιβλίο δίνει μια λίγο-πολύ ξεκάθαρη εικόνα για τις απόψεις του Ένγκελς για την επιστήμη.

“Η διαλεκτική της φύσης” έγινε στα χρόνια του σταλινισμού το ευαγγέλιο της “Σοσιαλιστικής Επιστήμης” στη Ρωσία. Ένα τμήμα της αριστερής διανόησης απέδωσε αυτή τη λατρεία στον ίδιο τον Ένγκελς που άρχισε να εγκαλείται για “διαστρέβλωση” ή ακόμα και εκχυδαϊσμό του αυθεντικού μαρξισμού. Τα πυρά εστιάστηκαν κύρια σε δυο σημεία: πρώτον στην απόπειρα του Ένγκελς να κωδικοποιήσει τη διαλεκτική στους τρεις γνωστούς νόμους - το νόμο της “μετατροπής της ποσότητας σε ποιότητα και αντίστροφα”, το νόμο της “αλληλοδιείσδυσης των αντιθέτων” και το νόμο της “άρνησης της άρνησης”.2 Δεύτερον στη γενικότερη ιδέα ότι οι νόμοι της διαλεκτικής έχουν εφαρμογή και στην ίδια τη φύση -και όχι μόνο στην ανθρώπινη κοινωνία. Στην πραγματικότητα, όμως, είχαν άδικο και στα δυο.3

Σε αντίθεση με την Αριστοτέλεια λογική, τη λογική που μαθαίνουμε στο σχολείο, η διαλεκτική αντιμετωπίζει τον κόσμο σε κίνηση, σε διαρκή μετασχηματισμό. Η ανθρωπότητα αλλάζει, εξελίσσεται. Από την εποχή της αγριότητας περάσαμε στη βαρβαρότητα και τον πολιτισμό. Η κοινωνική οργάνωση αλλάζει. Οι αρχαίες δουλοκτητικές κοινωνίες δώσανε τη θέση τους στην φεουδαρχία. Από την φεουδαρχία περάσαμε στον καπιταλισμό.

Η κινητήρια δύναμη, η μηχανή που εξαναγκάζει την ιστορία να αλλάζει είναι οι αντιφάσεις της ίδιας της πραγματικότητας, η “αλληλοδιείσδυση των αντιθέτων”. Οι αλλαγές, όμως, δεν είναι γραμμικές, σταδιακές: η φεουδαρχία δεν καταργήθηκε λίγο, λίγο. Ανατράπηκε με τις αστικές επαναστάσεις, όταν οι αντιφάσεις αυτές γιγαντώθηκαν. Μια μικρή, φαινομενικά, “ποσοτική αλλαγή”, η πρόσθετη φορολογία που προσπάθησε να επιβάλλει ο Λουδοβίκος στη γαλλική “Τρίτη Τάξη”, πυροδότησε τη Γαλλική Επανάσταση που έστειλε τους ευγενείς στη γκιλοτίνα και έφερε μια νέα κυρίαρχη τάξη στην εξουσία. Η “ποσότητα” μετατράπηκε σε “ποιότητα”. Αλλά και το νέο καθεστώς άρχισε να ταλανίζεται από την πρώτη κιόλας μέρα από τις δικές του αντιφάσεις: η “άρνηση” άρχισε να “αρνείται” και η ίδια.

Οι νόμοι της διαλεκτικής αναπτύχθηκαν από τον Χέγκελ, γράφει ο Ένγκελς. Αλλά με έναν ιδεαλιστικό τρόπο, νόμοι που επιβάλλονται στην πραγματικότητα από τη νόηση αντί να συνάγονται από τη νόηση από την αλληλεπίδρασή της με την πραγματικότητα. Οι εξελίξεις στον τομέα των επιστημών ήταν για τον Ένγκελς μια απόδειξη ότι οι νόμοι αυτοί λειτουργούν και μέσα στην ίδια τη φύση.

Βιομηχανική και επιστημονική επανάσταση

Ο 19ος αιώνας, ο αιώνας της βιομηχανικής επανάστασης, ήταν ένας αιώνας ραγδαίας προόδου για τις θετικές επιστήμες. To 1830 κυκλοφόρησε ο πρώτος τόμος των “Αρχών Γεωλογίας” του Τσαρλς Λάιελ, ενός έργου που για πρώτη φορά αναγνώριζε ότι η γη δεν ήταν πάντα όπως τη γνωρίζουμε, ότι ο φλοιός του πλανήτη μας εξελίσσεται με το χρόνο, “έχει ιστορία”. Το 1842 “ο Μάγερ στο Χάιλμπρον και ο Τζάουλ στο Μάντσεστερ απόδειξαν τη μετατροπής της θερμότητας σε μηχανική ενέργεια και της μηχανικής ενέργειας σε θερμότητα”.4 Το 1859 κυκλοφόρησε “Η καταγωγή των ειδών” του Δαρβίνου. Το 1869 ο Μεντελέγιεφ δημοσιοποίησε τον “περιοδικό πίνακα” των στοιχείων. Οι εξελίξεις αυτές άλλαξαν ριζικά τη “φιλοσοφία” της επιστήμης. Η επιστήμη στηριζόταν μέχρι τότε σε ένα μοντέλο, δεμένο άμεσα με τη νευτώνεια μηχανική, με βάση το οποίο οι φυσικοί νόμοι είναι απόλυτα αντιστρέψιμοι -η επιτάχυνση και η επιβράδυνση, η θέρμανση και η ψύξη κλπ είναι συμμετρικές όψεις των ίδιων φαινομένων. Τώρα ξαφνικά βρισκόταν αντιμέτωπη με μη αντιστρεπτά φαινόμενα, όπως η εξέλιξη ενός είδους σε ένα άλλο. Ο κόσμος δεν δημιουργήθηκε “σε επτά ημέρες”. Εξελίσσεται, έχει ιστορία. Ακολουθεί, με άλλα λόγια, τη λογική της κίνησης, τη διαλεκτική.

Αλλά δεν είναι μόνο το ίδιο το γεγονός της μεταβολής που επιβεβαιώνει τη λειτουργία των “νόμων της διαλεκτικής στη φύση”. Οι αλλαγές γίνονται με επαναστατικό τρόπο, με τη “μετατροπή της ποσότητας σε ποιότητα” και στη φύση ακριβώς με τον ίδιο τρόπο που γίνονται στην κοινωνία. Ο Ένγκελς παραθέτει στο βιβλίο του ένα απόσπασμα από τον Χέγκελ για τη μετατροπή του νερού σε ατμό ή πάγο όταν θερμαίνεται ή ψύχεται. Η μετατροπή δεν γίνεται σταδιακά: η θερμοκρασία ανεβαίνει και ανεβαίνει αλλά μόνο όταν φτάσουμε στους 100 βαθμούς βράζει το νερό και γίνεται αέριο.5 Το πιο εντυπωσιακό παράδειγμα, όμως, μας το δίνει το περιοδικό σύστημα των στοιχείων: μια μικρή αλλαγή στο “μοριακό βάρος” (ο Μεντελέγιεφ δεν ήξερε ούτε τον ατομικό αριθμό, ούτε τα πρωτόνια, ούτε τα ισότοπα) μπορεί να “μετατρέψει” τον άνθρακα σε άζωτο, τη βάση της ζωής στο κυρίαρχο αέριο της ατμόσφαιρας. Και φυσικά η εξέλιξη των ειδών: όσον αφορά στο DNA (κάτι φυσικά άγνωστο στην εποχή του Ένγκελς) ο άνθρωπος και ο χιμπατζής διαφέρουν μόνο κατά 1%.6

Ένα από τα βασικά στοιχεία της διαλεκτικής (που δεν είναι προφανές από την κωδικοποίηση του Ένγκελς) είναι η “ολότητα”, η αντιμετώπιση του κόσμου σαν ένα ενιαίο σύνολο. Για να το πούμε απλά, τα πάντα έχουν ιστορία αλλά όχι τη δική τους ιστορία. Μέσα στα γεωλογικά στρώματα που έφερε στο φως της δημοσιότητας ο Λάιελ υπήρχαν και απολιθώματα από οργανισμούς που δεν υπάρχουν πια: η εξέλιξη των ειδών είναι “συντονισμένη” με τις αλλαγές στον φλοιό της γης – και αντίστροφα. Το οξυγόνο είναι η βάση της ζωής. Αλλά η ατμόσφαιρα της γης δεν περιείχε πάντα οξυγόνο -ένα επιθετικό στοιχείο που αντιδράει με πάρα πολλά στοιχεία και βρίσκεται, ως εκ τούτου, δύσκολα ελεύθερο στη φύση. Η ατμόσφαιρα της γης (που περιέχει 21% οξυγόνο) δημιουργήθηκε από τους πρωτόγονους αναερόβιους οργανισμούς που εμφανίστηκαν στον πλανήτη μας περίπου πριν από 2,5 δισεκατομμύρια χρόνια.7 Οι εξελίξεις στην επιστήμη στον ενάμιση αιώνα περίπου που έχει περάσει από τότε που ο Ένγκελς άρχισε τα γράφει τη “Διαλεκτική της Φύσης” μπορεί να έχουν ανατρέψει πολλά από τα δεδομένα της εποχής του αλλά έχουν επιβεβαιώσει στο ακέραιο τις βασικές ιδέες του βιβλίου.

 

Σημειώσεις

1. Κυκλοφορεί σαν αυτόνομο βιβλίο από τις εκδόσεις Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο σε έναν τόμο μαζί με το κείμενο του Κρις Χάρμαν, “Ο Ένγκελς και η καταγωγή της ανθρώπινης κοινωνίας”.

2. Η Διαλεκτική της Φύσης, Σύγχρονη Εποχή (Πρώτη Έκδοση 1985) σελ 44

3. Ανάμεσα στα άλλα κατηγορούν τον Ένγκελς για “ντετερμινισμό”, ότι δήθεν “καλούπωσε” την ιστορία σε μια προδιαγεγραμμένη πορεία. Δεν υπάρχει τίποτα πιο ψευδές από αυτό. Στην ίδια τη Διαλεκτική της Φύσης υπάρχει ένα ολόκληρο κεφάλαιο για τον ρόλο του “τυχαίου” που επιτίθεται στον ντετερμινισμό. Στο ίδιο, σελ 196.

4. Στο ίδιο, σελ 11

5. Στο ίδιο, σελ 47

6. Scientific American, Tiny Genetic Differences bewteen Humans and Other Primates Pervade the Genome

7. Scientific American, The origin of oxygen in Earth’s Atmosphere, David Biello, 2009.

2021 "Η Διαλεκτική της Φύσης"