Μικρή Ιστορία της Ρώσικης Επανάστασης
E. H. Carr
Τιμή 15 ευρώ, 342 σελίδες
Εκδόσεις Πατάκη
Bιβλιοκριτική: Κώστας Πίττας
Σοσιαλισμός από τα Κάτω Νο124, Σεπτέμβρης-Οκτώβρης 2017
Το βιβλίο του E. H. Carr «Μικρή Ιστορία της Ρώσικης Επανάστασης» που κυκλοφόρησε το καλοκαίρι από τις εκδόσεις Πατάκη είναι σίγουρα μια πολύ καλή εισαγωγή για να αποκτήσει κανείς μια συνολική εικόνα για την πορεία της Ρώσικης Επανάστασης από την έκρηξή της το Φλεβάρη του 1917 μέχρι και την πλήρη επιβολή του σταλινικού καθεστώτος στην ΕΣΣΔ το 1929. Για την ακρίβεια, ο τίτλος της αρχικής αγγλικής έκδοσης (1979), «The Russian Revolution from Lenin to Stalin, 1917-1929», δίνει και το πραγματικό στίγμα του περιεχομένου του.
Η «Μικρή Ιστορία» αποτελεί μια σύνοψη του μνημειώδους 14τομου έργου του Carr «Ιστορία της Σοβιετικής Ρωσίας» στο οποίο ο συγγραφέας μελετά διεξοδικά αυτά τα κρίσιμα για την εξέλιξη της επανάστασης χρόνια, χωρίζοντάς τα σε τέσσερις περιόδους: τη «Μπολσεβίκικη Επανάσταση 1917-1923» (σε τρεις τόμους που είναι και οι μόνοι που έχουν μεταφραστεί πολύ παλιότερα στα ελληνικά), τη «Μεσοβασιλεία 1923-1924», το «Σοσιαλισμό σε μια μόνο χώρα 1924-1926» και τα «Θεμέλια της Σχεδιασμένης Οικονομίας 1926-1929».
Όσο και να φαίνεται παράδοξο, ο Carr δεν ήταν μαρξιστής. Αρχικά, δεν ήταν καν ιστορικός. Σπούδασε Πολιτική Διεθνών Σχέσεων στο Κέμπριτζ και στη διάρκεια του Α΄ Παγκόσμιου Πόλεμου ήταν στέλεχος του βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών. Όμως, από πολύ νωρίς δήλωνε εντυπωσιασμένος από τη δύναμη της Οκτωβριανής Επανάστασης και ήταν ακλόνητα πεισμένος πως «το εγχείρημα των μπολσεβίκων θα κατορθώσει να αντέξει». Γι’ αυτό και βρισκόταν σε διαμάχη με εκείνους τους κυβερνητικούς παράγοντες στη Βρετανία που επεξεργάζονταν σενάρια ανατροπής των μπολσεβίκων και τα οποία τελικά οδήγησαν στην ιμπεριαλιστική επέμβαση στη Ρωσία.
Ο Carr σωστά πίστευε ότι «οι μπολσεβίκοι θ’ αντέξουν» γιατί, όπως γράφει από τη αρχή του βιβλίου του, στη Ρωσία «έγινε μια πραγματική προλεταριακή επανάσταση… Ήταν οι μάζες που οδήγησαν τις συχνά διστακτικές ηγεσίες τους στο δρόμο της επανάστασης… Όταν ο Λένιν αποφάσισε να επαναπροσδιορίσει τους στόχους της Επανάστασης με τις περιώνυμες ‘Θέσεις του Απρίλη’ το έδαφος ήταν ήδη πρόσφορο για τις προτάσεις του κι έτσι κατάφερε σταδιακά να πείσει και τα άλλα ηγετικά στελέχη του κόμματός του».
Τα δυο πρώτα κεφάλαια της «Μικρής Ιστορίας» είναι αφιερωμένα στα γεγονότα που μεσολάβησαν ανάμεσα στο Φλεβάρη και τον Οκτώβρη του 1917 και στις κατακτήσεις που έφερε για τους εργάτες και τους αγρότες η Οκτωβριανή Επανάσταση. Στη συνέχεια και μέχρι το τέλος, περιγράφονται με ιδιαίτερη διαύγεια οι πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις που διαμόρφωσαν την καθοριστική για το μέλλον της Επανάστασης δεκαετία του 1920. Δίνοντας προσεκτικά και επιλεκτικά έμφαση σε διάφορα κομβικά σημεία αυτής της πορείας (κάτι το αναγκαστικό όταν πρόκειται για σύνοψη ενός τεράστιου σε μέγεθος έργου) εκθέτει στον αναγνώστη την περίοδο του «πολεμικού κομμουνισμού», τη «Νέα Οικονομική Πολιτική» (ΝΕΠ), τις τελευταίες μάχες του Λένιν, την πολιτική του ενιαίου μετώπου, την οικονομική «κρίση της ψαλίδας» ανάμεσα στις τιμές των βιομηχανικών και αγροτικών προϊόντων, την συζήτηση για την ανάγκη της εκβιομηχάνισης και με τι τρόπους θα έπρεπε να γίνει.
Εξετάζει τη σχέση ανάμεσα στις διαφωνίες και τις πολεμικές στην ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος και τα οικονομικά προβλήματα με τα οποία βρέθηκε αυτή αντιμέτωπη χωρίς υπεραπλουστεύσεις και αφιερώνει πολύ χώρο στις απόψεις του Τρότσκι και της Αριστερής Αντιπολίτευσης στη σύγκρουσή τους με τον Στάλιν και την ανερχόμενη γραφειοκρατία. Στο κεφάλαιο που πραγματεύεται τη θεωρία του «σοσιαλισμού σε μια μόνο χώρα» ο Carr διαπιστώνει μια κάθετη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα «στο γνήσιο διεθνισμό, τον εξισωτισμό και τον Μαρξισμό του Λένιν» και «τον εθνικισμό, την αρχομανία και τον επιδερμικό σοσιαλισμό του Στάλιν». Γράφει: «Έως τότε η προοπτική να υπάρξουν αντίστοιχες επαναστατικές εξελίξεις στη Δύση θεωρούνταν σχεδόν όρος εκ των ων ουκ άνευ για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού στη Σοβιετική Ένωση… Τώρα, όσοι επέκριναν τη νέα προσέγγιση του Στάλιν θα κατηγορούνταν στο εξής ότι δεν εμπιστεύονταν τις ικανότητες των λαών της ΕΣΣΔ. Με άλλα λόγια η θεωρία του σοσιαλισμού σε μια μόνο χώρα ήταν για τον Στάλιν και ένα έμμεσο εγκώμιο στις αστείρευτες δυνάμεις του πατριωτισμού και της εθνικής υπερηφάνειας».
Φτάνοντας στη ραγδαία εκβιομηχάνιση των σταλινικών Πεντάχρονων Πλάνων στα τέλη της δεκαετίας του 1920, ο συγγραφέας παρατηρεί ότι αυτή αποτελούσε «την ίδια την άρνηση του σοσιαλισμού»: «Ο μισθός με το κομμάτι και η αύξηση της νόρμας ήταν ένας έμμεσος τρόπος να μειωθούν οι αμοιβές των εργατών… Αυτό που μπορεί κανείς να πει με βεβαιότητα είναι ότι, ενώ μεταξύ 1923 και 1927 οι μισθοί των εργατών αυξάνονταν αργά αλλά σταθερά, μετά το 1928 η τάση είναι πτωτική». Ταυτόχρονα, η βίαιη κολεκτιβοποίηση των αγροτών «θα κατέληγε τελικά να πάρει διαστάσεις τραγωδίας, αφήνοντας παράλληλα ανεξίτηλο στίγμα στην ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης». Έτσι «ο σοσιαλισμός όλο και περισσότερο εμφανιζόταν όχι σαν κάτι που θα ήταν απόρροια της ωρίμανσης αντικειμενικών συνθηκών και της επαναστατικής δράσης ταξικά συνειδητοποιημένων εργατών, αλλά σαν κάτι που θα μπορούσε να επιβληθεί εκ των άνω, εν ανάγκη και με τη χρήση βίας».
Μια άλλη πολύ ενδιαφέρουσα πλευρά του βιβλίου είναι η μεγάλη σημασία που αποδίδει ο συγγραφέας στις διεθνείς διαστάσεις της Ρώσικης Επανάστασης (καλύπτουν τα τέσσερα από τα 19 κεφάλαια) –από τις επαναστατικές καταστάσεις στην Ευρώπη μετά το τέλος του Α΄ Παγκόσμιου Πόλεμου και την ίδρυση της Κομμουνιστικής Διεθνούς μέχρι τις καταστροφικές επιλογές του Στάλιν που οδήγησαν στην ήττα και τη σφαγή χιλιάδων εργατών και κομμουνιστών στην Κίνα το 1925-27 και κατέληξαν να μετατρέψουν τις ηγεσίες των άλλων Κομμουνιστικών Κομμάτων σε υπάκουα όργανα της εξωτερικής πολιτικής της Μόσχας.
Αν και από όλο το βιβλίο το συμπέρασμα είναι ότι μια άβυσσος χωρίζει τον Οκτώβρη του 1917 από το πρώτο Πεντάχρονο Πλάνο δώδεκα χρόνια αργότερα (σε πολλά σημεία αφήνεται να διαφανεί μια συμπάθεια του συγγραφέα προς τον Τρότσκι και την Αντιπολίτευση), ο Carr παίρνει μια σχετικά διφορούμενη θέση σε σχέση με το αν υπήρχε άλλη εναλλακτική λύση, δεδομένων των πιέσεων που δεχόταν η απομονωμένη Ρωσία. Η πολιτική μάχη που δόθηκε τη δεκαετία του 1920 μέσα στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ένωσης, αν και καλύπτει ένα μεγάλο μέρος του βιβλίου, εμφανίζεται κύρια ως αυτόματο αποτέλεσμα των ανελέητων –κύρια οικονομικών– πιέσεων. Έτσι, για παράδειγμα, η ραγδαία εκβιομηχάνιση και η αναγκαστική κολεκτιβοποίηση παρουσιάζονται ως οικειοποίηση της άποψης του Τρότσκι από τον Στάλιν, όταν ο τελευταίος ένοιωσε σίγουρος ότι είχε εξολοθρεύσει κάθε είδους αντιπολίτευση. Κάτι που απέχει από την αλήθεια, αφού η αναγκαία εκβιομηχάνιση που πρότεινε το πρόγραμμα της Αριστερής Αντιπολίτευσης όχι μόνο δεν είχε τα χαρακτηριστικά της βιαιότητας με την οποία την επέβαλε η σταλινική γραφειοκρατία, αλλά συνοδευόταν από την ανάγκη να παρθούν μέτρα για να αναβιώσει η εργατική δημοκρατία στα σοβιέτ και πάνω απ’ όλα να εξαπλωθεί η επανάσταση. Και στα τρία ο δρόμος που ακολούθησε ο Στάλιν ήταν εντελώς ο αντίθετος. Όχι ο δρόμος της εργατικής επανάστασης και του διεθνισμού, αλλά μιας αντεπανάστασης που έκφραζε τα συμφέροντα μιας νέας γραφειοκρατικής άρχουσας τάξης.
Σε ένα μικρό εξαιρετικό βιβλίο του με τίτλο «Τι είναι Ιστορία;» ο Carr εξηγεί την ανάγκη να αποφεύγουμε τόσο τη Σκύλλα του ντετερμινισμού (τα πάντα είναι προκαθορισμένα), όσο και τη Χάρυβδη του βολονταρισμού (τα πάντα είναι εφικτά αν υπάρχει η βούληση). Και ότι η ιστορία δεν είναι ουδέτερη συλλογή γεγονότων, αλλά μια συνεχής επανερμηνεία του παρελθόντος στη βάση του παρόντος και του μέλλοντος. Αλλά, όπως τονίζει, αυτό δεν σημαίνει ότι κάθε ερμηνεία είναι το ίδιο, ή ότι το παρελθόν δεν υπάρχει αντικειμενικά. Το ζήτημα είναι τι εργαλεία χρησιμοποιούμε για να το περιγράψουμε και να το αναλύσουμε (βλ. Βιβλιοκριτική στο Σοσιαλισμός από τα Κάτω Νο 113).
Η «Μικρή Ιστορία της Ρώσικης Επανάστασης» είναι γραμμένη κάτω από αυτήν την οπτική γωνία –και γι’ αυτό είναι μια πολύ καλή πρόταση για να αποκτήσει κανείς εισαγωγικά μια συνολική εικόνα της περιόδου. Αν χρειάζεται κάτι παραπάνω, αυτό είναι το «εργαλείο» της μαρξιστικής ανάλυσης –το «εργαλείο» που χρησιμοποιεί ο Τόνι Κλιφ στο βιβλίο του «Κρατικός Καπιταλισμός στη Ρωσία» και που η τρίτη του έκδοση κυκλοφόρησε από το Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο τον ίδιο μήνα με τη «Μικρή Ιστορία» του Carr.