"Μίλενα από την Πράγα"

Μίλενα από την Πράγα
Μαργκαρέτε Μπούμπερ-Νόυμαν

Τιμή 20 ευρώ, 516 σελίδες
Εκδόσεις ΚΙΧΛΗ

Bιβλιοκριτική: Δήμητρα Κυρίλλου
Σοσιαλισμός από τα Κάτω Νο116, Μάης-Ιούνης 2016

Το βιβλίο «Μίλενα από την Πράγα» περιέχει δυο διαφορετικά στοιχεία: Ένα χρονικό του γυναικείου στρατόπεδου συγκέντρωσης του Ράβενσμπρουκ και τη βιογραφία της Τσέχας δημοσιογράφου Μίλενα Γιέσενκα που πέθανε μέσα στο στρατόπεδο το 1944. Το Ράβενσμπρουκ ήταν στρατόπεδο συγκέντρωσης γυναικών βόρεια του Βερολίνου, που από το 1939 μέχρι το 1945 «φιλοξένησε» πάνω από 130.000 γυναίκες, κυρίως πολιτικές κρατούμενες (από Γερμανία, Πολωνία, Ρωσία κ.α.), επίσης Εβραίες, μάρτυρες του Ιεχωβά και πολλές «αντικοινωνικές» (τσιγγάνες, λεσβίες, πόρνες). Ήταν κύρια τόπος εγκλεισμού και «αναμόρφωσης», αλλά το 1944 επεκτάθηκε με μια συμπληρωματική πτέρυγα που λειτούργησε σαν κρεματόριο τον τελευταίο χρόνο του ναζισμού.

Την αφήγηση αναλαμβάνει η Γερμανίδα πολιτική κρατούμενη Μαργκαρέτε Μπούμπερ Νόυμαν, η οποία συνδέθηκε με τη Μίλενα με μια βαθιά φιλία (η επιμελήτρια του βιβλίου χρησιμοποιεί τον όρο «έρως φιλότητας») και είχαν αποφασίσει ότι, αν έβγαιναν ζωντανές, θα έγραφαν μαζί ένα βιβλίο και θα το ονόμαζαν «Η εποχή των στρατοπέδων». Η Μίλενα δεν επέζησε, η Μαργκαρέτε κατάφερε να βγει ζωντανή, έγραψε αυτό το βιβλίο και το αφιέρωσε στη Μίλενα.

Η Μίλενα Γιέσενκα είναι γνωστή για την σύντομη ερωτική σχέση της με τον Φραντς Κάφκα τη δεκαετία του ’20, όταν η ίδια ζούσε στη Βιέννη με τον πρώτο σύζυγό της Ερνστ Πόλακ. Οι επιστολές του Κάφκα προς αυτή έχουν εκδοθεί σε βιβλίο. Ήταν η πρώτη που μετάφρασε έργα του στα Τσέχικα και ο ίδιος της εμπιστεύτηκε πριν πεθάνει τα ημερολόγιά του.

Ένα τμήμα της βιογραφίας αναφέρεται στη σχέση Κάφκα – Μίλενας και στην ιστορία της προοδευτικής διανόησης και του ιδεολογικού αναβρασμού του μεσοπολέμου που είχε αναπτυχθεί γύρω από τον «κύκλο της Βιέννης». Μαθαίνουμε για τη ζωή και το έργο των συγγραφέων Καρλ Κράους, Χέρμαν Μπροχ, Κάρελ Τσάπεκ, Μαξ Μπροντ, Βίλλυ Χάας και άλλων. Πολλοί από αυτούς ανήκαν στην αριστερά, κύρια στο κομμουνιστικά κόμματα, αρκετοί τα εγκατέλειψαν μετά την επικράτηση του σταλινισμού στην ΕΣΣΔ. Κάτι τέτοιο συνέβη και με τη Μίλενα, που μετά από ένα διάστημα ενεργής δράσης στις γραμμές του Κ.Κ. Τσεχοσλοβακίας, αποχώρησε περνώντας σε απόψεις που υπερασπίζονταν μια «ανεξάρτητη δημοκρατική Τσεχοσλοβακία». Είχε ήδη επιστρέψει στην Πράγα, εργαζόταν σαν δημοσιογράφος, και έγινε γνωστή για το ανεξάρτητο πνεύμα και το θάρρος της γνώμης της, αρχές που εφάρμοζε τόσο στην πολιτική αρθρογραφία, όσο και στην προσωπική της ζωή.

Βαδίζοντας προς τον Β’΄Παγκόσμιο Πόλεμο, φάνηκε ότι προσδοκίες της και μαζί του ρεύματος των Τσέχων εθνικιστών δεν είχαν καμιά προοπτική επιβίωσης. Παρά τις συμμαχίες με τη Ρουμανία και την Γιουγκοσλαβία (μικρή Αντάντ) και τη Γαλλία, το νεαρό κράτος της Τσεχοσλοβακίας έπεσε θύμα στα παζάρια των Αγγλογάλλων με τον Χίτλερ. Με τη συνθήκη του Μονάχου άνοιξε ο δρόμος στους ναζιστές που εισέβαλαν και διαμέλησαν τη χώρα. Η Μίλενα και ο κόσμος της Τσεχοσλοβακίας κατάλαβαν ότι οι οι Αγγλογάλλοι τους ξεπούλησαν, κι αυτό αποτυπώνεται στα αποσπάσματα των άρθρων της που περιλαμβάνει το βιογραφικό κομμάτι του βιβλίου, όπως περιγράφεται επίσης η αντίσταση στο ναζισμό μέσω παράνομων εφημερίδων και με τη συγκρότηση αντιστασιακών οργανώσεων. Σε μια από αυτές δραστηριοποιήθηκε η Μίλενα, μετατρέποντας το διαμέρισμά της σε καταφύγιο για Εβραίους και άλλους αντικαθεστωτικούς που φυγαδεύονταν στην Πολωνία, βάζοντας σε κίνδυνο την ίδια την κόρη της που μετέφερε γράμματα και μηνύματα. Όταν οι ναζί ανακάλυψαν το κύκλωμα, τη συνέλαβαν και φυλακίστηκε στη Δρέσδη, από όπου κατέληξε στο Ράβενσμπρουκ.

Τα κεφάλαια του βιβλίου που αναφερονται στο στρατόπεδο συγκέντρωσης έχουν μεγάλο ενδιαφέρον. Περιγράφουν την βασανιστική καθημερινότητα των κρατούμενων και όλη τη φιλοσοφία που αποσκοπούσε στο τσάκισμα της άποψής τους, της συνείδησης, της ταυτότητας και τη μετατροπή τους σε υπάκουη εργατική δύναμη για τον ναζισμό. Σε αυτό αποσκοπούσε η απάνθρωπη (με λίγες εξαιρέσεις) συμπεριφορά του προσωπικού, που υπέβαλλε τις κρατούμενες σε κάθε λογής καψόνια, ταπεινώσεις και φυλακίσεις, σε αντικείμενα για ιατρικά πειράματα. Το κατώτερο προσωπικό (φύλακες) το στρατολογούσαν από τα γειτονικά εργοστάσια παρέχοντάς του καλύτερο μισθό, αρκεί να τηρούσε τους κανόνες του στρατοπέδου ενάντια στις φυλακισμένες. Κάποιες δεν άντεχαν σ’αυτό το ρόλο.

Οι διαχωρισμοί λειτουργούσαν και μέσα στις κρατούμενες. Η Μίλενα και η Μαργκαρέτε προσπαθούσαν να προβάλουν αντίσταση και να βοηθήσουν στη βελτίωση της καθημερινής ζωής. Συχνά συγκρούστηκαν με ισοπεδωτικές συμπεριφορές από τις θρησκευόμενες μάρτυρες του Ιεχωβά αλλά και από ορισμένα μέλη των Κομμουνιστικών Κομμάτων που συμπεριφέρονταν με απόλυτο κομφορμισμό απέναντι στους ναζί και κρατούσαν την αλληλεγγύη μόνο για τις συντρόφισές τους. Η Νόυμαν αναφέρει την τεράστια απογοήτευση των Γερμανίδων κομμουνιστριών όταν έφτασαν κρατούμενες απο την ΕΣΣΔ και διαπίστωσαν ότι ήταν απόλυτα εχθρικές προς όλους τους κομμουνιστές, πρώτα και καλύτερα αυτούς που κυβερνούσαν τη χώρα τους. Στηλιτεύει επίσης τη στάση μιας κομμουνίστριας επόπτριας στο ραφείο, που επέβαλλε την αυστηρότερη πειθαρχία και μεγάλη παραγωγικότητα στις κρατούμενες μόνο και μόνο από άποψη καθήκοντος, γιατί «έτσι είχε μάθει». Στον αντίποδα αναφέρει πολλές γυναίκες που αντιστέκονταν και πρόβαλλαν αλληλεγγύη.

Η Μαργκαρέτε Μπούμπερ Νόυμαν προερχόταν από διαφορετικό υπόβαθρο από αυτό της Μίλενα. Μαζί με τον σύζυγό της Χάιντς Νόυμαν, υψηλόβαθμο στέλεχος του Κ.Κ. Γερμανίας, κατέφυγαν στην Σοβιετική Ενωση το 1933, μόλις ο Χίτλερ ανέλαβε την εξουσία. Αν και πιστός στη σταλινική Τρίτη Διεθνή, έπεσε θύμα των δικών της Μόσχας, ο ίδιος «εξαφανίστηκε» και εκτελέστηκε, η δε Νόυμαν μεταφέρθηκε σε στρατόπεδο στο Καζακχστάν και το 1940, στο πλαίσιο των συμφωνιών Μόλοτοφ-Ρίμπεντροπ, οι Σοβιετικοί την παρέδωσαν στους ναζί που την μετέφεραν στο Ράβενσμπρουκ.

Δεν είναι παράδοξο ότι μετά το τέλος του Β’΄Π.Π. η Νόυμαν αφιέρωσε τη ζωή της στην καταγγελία των σοβιετικών στρατόπεδων συγκέντρωσης (σε μια εποχή που πολλοί αμφισβητούσαν ότι καν υπήρχαν). Έγραψε το «Φυλακισμένη του Στάλιν και του Χίτλερ: Ενας κόσμος στο σκοτάδι» και κινήθηκε από την τήρηση ίσων αποστάσεων απέναντι σε κάθε ολοκληρωτισμό προς τον αντικομμουνισμό, με τελική κατάληξη το Χριστιανοδημοκρατικό κόμμα το 1975. Όμως ο φιλελευθερισμός δεν είναι απάντηση στον σταλινισμό, φάνηκε και στα χρόνια ειρηνικής συνύπαρξής τους. Τα εγκλήματα του Στάλιν μπορεί να οδήγησαν μια αριστερή αντιναζίστρια στη δεξιά αλλά δεν νομιμοποιούν την εξίσωση των κομμουνιστών με τους ναζί. Αντίθετα, στο βιβλίο για τη Μίλενα η Νόυμαν δίνει μια πλούσια εικόνα για τις αντιπαραθέσεις του μεσοπολέμου και αναφέρεται στα κοινωνικά, ιδεολογικά και πολιτικά κινήματα που όχι μόνο δεν ταυτίζονταν με τον ναζισμό αλλά τον πάλεψαν κι αν είχαν νικήσει η κατάληξη θα ήταν διαφορετική, όχι μόνο για τη συγγραφέα αλλά και για την ιστορία.

2016 "Μίλενα από την Πράγα"