Bonfire Of Illusions: The Twin Crises Of The Liberal World

Περιγραφή

Το βιβλίο του Καλλίνικος παίρνει σαν αφετηρία δύο γεγονότα. Τη βαριά ήττα της Γεωργίας στον πόλεμο με τη Ρωσία τον Αύγουστο του 2008 και την κατάρρευση της Λίμαν Μπράδερς μόλις ένα μήνα αργότερα. Τα δύο γεγονότα φαινομενικά είναι άσχετα μεταξύ τους. Ομως ο Καλλίνικος τα εξετάζει στην ιστορική τους διάσταση και διαπιστώνει ότι, από κοινού, σηματοδοτούν το τέλος μιας μακράς περιόδου αυταπάτης ότι ο καπιταλισμός οδεύει σε μια κατάσταση όπου θα εξασφαλίζει ειρήνη και ευημερία.

Η αυταπάτη αυτή ήταν «δίδυμη» με την έννοια ότι συνδύαζε την οικονομία και την πολιτική. Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και την κατάρρευση του Ανατολικού Μπλοκ, ο κυρίαρχος μύθος ήθελε τους ανταγωνισμούς και τους πολέμους να πηγαίνουν στο περιθώριο. Από τη μια μεριά η Υπερδύναμη είχε μείνει χωρίς αντίπαλο, άρα ο κύριος παράγοντας για τη συσσώρευση των εξοπλισμών και των εντάσεων είχε εξαφανιστεί. Από την άλλη, τα κράτη της Ευρώπης έβαζαν στην άκρη τις αντιπαραθέσεις τους και έβαζαν πλώρη για το σχηματισμό της Ευρωπαϊκής Ενωσης που συμπεριλάμβανε ολοένα και περισσότερες χώρες.

Ταυτόχρονα άνοιγε υποτίθεται μια περίοδος διαρκούς ανάπτυξης, με την ελεύθερη αγορά να δίνει λύσεις εκεί που οι συνταγές του παρελθόντος είχαν αποτύχει. Αυτές οι δύο ειδών «παγκοσμιοποιήσεις» πήγαιναν μαζί.

Ο Καλλίνικος εξηγεί ότι αυτές οι εκτιμήσεις ήταν χτισμένες στην άμμο. Το πρώτο μέρος του βιβλίου είναι αφιερωμένο στις ρίζες της σημερινής οικονομικής κρίσης. Εξηγεί γιατί, παρόλο που η κρίση εκφράστηκε στη σφαίρα του χρηματοπιστωτικού τομέα, αυτή ήταν μόνο η αφορμή και όχι η αιτία. Η κρίση εξελισσόταν ήδη βαθύτερα, στην καρδιά της οικονομίας, από δεκαετίες πριν. Μετά τα πρώτα χρυσά χρόνια της μεταπολεμικής ανάπτυξης, οι κερδοφόρες επενδύσεις άρχισαν να στερεύουν. Ο νεοφιλελευθερισμός που μετατρέπεται σε παγκόσμιο δόγμα στα τέλη της δεκαετίας του ΄70 ήταν ο τρόπος με τον οποίο ο καπιταλισμός προσπάθησε να δώσει λύση σε αυτό το αδιέξοδο. Το χτύπημα στους μισθούς, το τσεκούρωμα στις κοινωνικές δαπάνες και οι ιδιωτικοποιήσεις έδειχναν να λειτουργούν και να γλιτώνουν τον καπιταλισμό από την προοπτική ενός κραχ ανάλογου της δεκαετίας του ΄30.

Αδιέξοδο

Ομως, όπως εξηγεί ο Καλλίνικος, ο νεοφιλελευθερισμός δεν έδινε λύση στο βαθύτερο αδιέξοδο των πεσμένων κερδών. Ενώ ταυτόχρονα, έστριβε ολόκληρη την οικονομία σε μεγαλύτερη εξάρτηση από τα δάνεια.

Οπως το λέει χαρακτηριστικά: «Η δανειακή φούσκα ήταν μια προσπάθεια να μπορέσει η αμερικάνικη οικονομία (και κατά συνέπεια η οικονομία ολόκληρου του πλανήτη) να συνεχίσει να αναπτύσσεται, παρότι δεν κατάφεραν να ξεπεράσουν τη χρόνια κρίση κερδοφορίας και υπερσυσσώρευσης». Η κατάσταση έμοιαζε με «ένα ατύχημα εν αναμονή». Η κρίση στις αγορές των στεγαστικών δανείων στις ΗΠΑ ήταν ο πυροδότης που αποκάλυψε το σαθρό υπόβαθρο. Ο Καλλίνικος εξετάζει τις διαφορές σε σχέση με τη δεκαετία του ΄30: τον τρόπο με τον οποίο η Κίνα μπόρεσε να τροφοδοτεί με ρευστό τις ΗΠΑ την τελευταία δεκαετία, αλλά και τις πρωτοφανείς κρατικές ενισχύσεις που έπεσαν τα τελευταία δύο χρόνια για να σώσουν τις τράπεζες και τις αγορές. Ομως εξηγεί ότι αυτή η τελευταία «λύση» όσο συνεχίζεται, τόσο πιο ευάλωτο κάνει τον παγκόσμιο καπιταλισμό. Η άλλη επιλογή θα ήταν να αφεθούν οι χρεοκοπημένοι τομείς της οικονομίας να καταρρεύσουν, όμως αυτό κάνει πιθανή τη βύθιση σε μια μεγάλη ύφεση για πολλά χρόνια ακόμη.

Το δεύτερο μέρος του βιβλίου αφορά στο άλλο μισό της αυταπάτης, στο υποτιθέμενο τέλος του ιμπεριαλισμού. Η επέκταση του ΝΑΤΟ προς τα ανατολικά ήταν σταθερός στόχος της αμερικάνικης πολιτικής μετά το ΄90. Μια σειρά από περιοχές που ήταν παλιοί δορυφόροι της Ρωσίας, πέρασαν στην επιρροή των ΗΠΑ. Ο βομβαρδισμός της Γιουγκοσλαβίας το 1999 έδειξε ποια ήταν τα μέσα που θα χρησιμοποιούσε ο αμερικάνικος ιμπεριαλισμός εκεί που θα συναντούσε προβλήματα. Ομως η ήττα της Γεωργίας, που είχε τη στήριξη των ΗΠΑ και του Ισραήλ, στον πόλεμο του 2008, ήταν η απόδειξη πως η Ρωσία δεν μπορεί επ΄ άπειρον να θεωρείται ο χαμένος του παιχνιδιού. Ο πόλεμος του 2008 υπογράμμισε την υποχώρηση της αμερικάνικης ηγεμονίας και το γεγονός ότι το χαρακτηριστικό της εποχής μετά τον ψυχρό Πόλεμο δεν ήταν η αμερικάνικη παντοδυναμία αλλά ότι είναι «μια εποχή πιο έντονου γεωπολιτικού ανταγωνισμού και μεγαλύτερης παγκόσμιας αστάθειας».

Με τους πολέμους στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ, οι ΗΠΑ προσπάθησαν να πατήσουν πάνω στην απόλυτη υπεροπλία τους ώστε να διασφαλίσουν ότι στις επόμενες δεκαετίες κανείς δεν θα τις αμφισβητούσε. Ομως το στοίχημα απέτυχε και οι πόλεμοι αντί να οδηγήσουν σε σταθεροποίηση, αποκάλυψαν ακόμη περισσότερο ότι η «υπερδύναμη» έχει τεντωθεί παραπάνω από όσο αντέχει.

Ο Καλλίνικος εξηγεί γιατί η υποχώρηση της αμερικάνικης ηγεμονίας συνδυάζεται με την όξυνση των ανταγωνισμών στο εσωτερικό της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Κάθε μια από τις διαφορετικές χώρες διαλέγει διαφορετικό τρόπο να ξανατοποθετηθεί σε ένα παγκόσμιο σκηνικό που αλλάζει. Η οικονομία και η γεωπολιτική δένονται ακόμη περισσότερο. Στο βιβλίο, για παράδειγμα, τονίζεται πόσο οι διαφορετικές ενεργειακές εξαρτήσεις που έχουν οι ευρωπαϊκές χώρες από το ρωσικό αέριο και πετρέλαιο τις οδηγεί σε διαφορετικές συμπεριφορές στην γεωπολιτική σκακιέρα.

Το κρίσιμο συμπέρασμα του Καλλίνικος είναι ότι η δίδυμη κρίση που περιγράφει είναι κρίση του ίδιου του καπιταλισμού, όχι ενός συγκεκριμένου μοντέλου ή κάποιων πολιτικών επιλογών. Οι αυταπάτες βρίσκονται πλέον στην πυρά και οι εναλλακτικές που μέχρι χτες ήταν θαμμένες γίνονται αντικείμενο συζήτησης για εκατομμύρια ανθρώπους που βλέπουν το σύστημα γυμνό μπροστά στα μάτια τους. Το σπάσιμο της αυταπάτης, φυσικά, δεν είναι το τέλος της διαδικασίας παρά μόνο η αρχή. Το ζήτημα δεν είναι με ποιον τρόπο θα προσπαθήσει ίδιο το σύστημα να παραμείνει ζωντανό, αλλά ο τρόπος με τον οποίο η εργατική τάξη θα παρέμβει οργανωμένα για να οργανώσει τον πλανήτη σε εντελώς διαφορετική βάση.