"Ταξίδι στο κράτος. Κυριαρχία, Δίκαιο, Δικαιώματα"

Ταξίδι στο κράτος. Κυριαρχία, Δίκαιο, Δικαιώματα
Δημήτρης Χριστόπουλος

464 σελίδες, τιμή 18€
Εκδόσεις Πόλις

Bιβλιοκριτική: Πέτρος Κωνσταντίνου
Σοσιαλισμός από τα Κάτω Νο155, Νοέμβρης - Δεκέμβρης 2022

To βιβλίο του ∆ηµήτρη Χριστόπουλου, καθηγητή πολιτειολογίας στο Πάντειο «Ταξίδι στο κράτος, κυριαρχία, δίκαιο, δικαιώµατα» κυκλοφόρησε σε µια περίοδο που ξέσπασε το σκάνδαλο των υποκλοπών τροφοδοτώντας τη συζήτηση για το ρόλο του κράτους. Ο πόλεµος στην Ουκρανία και οι οξυµένοι ιµπεριαλιστικοί ανταγωνισµοί, η κρίση µε την εµφάνιση του στασιµοπληθωρισµού πριν τελειώσει το σόκ της πανδηµίας, η κλιµατική κρίση, η άνοδος της φασιστικής απειλής και τα ρατσιστικά εγκλήµατα στα σιδερόφρακτα σύνορα, έχουν ανοίξει ξανά τη συζήτηση για το ρόλο του κράτους. Αλλά και οι εργατικές αντιστάσεις και οι εξεγέρσεις ενάντια στον κρατικό αυταρχισµό βάζουν ξανά την ανάγκη αντιµετώπισης του κράτους και των µηχανισµών του. Υπάρχει εναλλακτική; Η αριστερά πως στέκεται απέναντι στο υπαρκτό κράτος;

Το βιβλίο αυτό δεν είναι χρήσιµο µόνο για τους φοιτητές και αποφοίτους της πολιτειολογίας ως ακαδηµαϊκό εφόδιο αλλά ακουµπά στα ερωτήµατα ενός ολόκληρου κόσµου που µέσα από τους αγώνες του φτάνει να αναζητά το στρατηγικό δρόµο για µια καλύτερη κοινωνία. Η εµπειρία της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ 2015-19 άλλωστε είναι νωπή.

Είναι γραµµένο µε δυνατή λογοτεχνική και µυθοπλαστική προσέγγιση σπάζοντας τα κλισέ των «επιστηµονικών συγγραµµάτων». Ετούτο το βιβλίο είναι ένα ταξίδι-χρονικό των µεγάλων ιστορικών στιγµών και των ιδεών στην πορεία διαµόρφωσης του κράτους από την αρχαιότητα µέχρι τις µέρες µας. Στην πορεία αυτή ο συγγραφέας αναλύει και προσεγγίζει κριτικά τις έννοιες του κράτους και του δικαίου από τον Αριστοτέλη µέχρι τον Χοµπς, τον Σπινόζα, τον Ρουσσώ, τον Μάρξ και τον Πουλαντζά.

Ξεκινά την ανάλυσή του από την αρχαία ελληνική Πόλη-κράτος µε αναφορά στον Αριστοτέλη και τις ιδέες του και  συµπεραίνει ότι «η σχέση του πολίτη και του οπλίτη είναι πολύ στενή, καθώς η ιδιότητα του πολίτη εξαρτάται αρχικά από το αν µπορεί να υπερασπιστεί την πόλη». ∆ικαιώµατα λοιπόν είχαν µόνο όσοι µπορούσαν να πολεµήσουν. 

Στη συνέχεια, ανιχνεύει τις µεγάλες αλλαγές που συντελούνται στην Ευρώπη του Μεσαίωνα  µε τον Θωµά Ακινάτη και τον Λούθηρο να εκφράζουν τις ιδέες της υπέρβασης του κυρίαρχου στοιχείου της θρησκείας και µιας τάξης πραγµάτων όπου η Εκκλησία είχε καθοριστικό ρόλο στο κράτος της εποχής εκείνης. Η Μεταρρύθµιση ήταν αυτή που έφερε τις µεγάλες αλλαγές στην κυρίαρχη αντίληψη για τον κόσµο. Ο Τριακονταετής Πόλεµος µε την κατάληξή του το 1648 στην Συνθήκη των Βεστφαλιών χάραξε «το πρώτο σύνορο στην Ευρώπη» ανάµεσα στην Σουηδία και το Βραδεµβούργο. Τα κρατίδια αρχίζουν να έχουν κάποιου τύπου σύνορα. Είναι εποχή µεγάλων µετακινήσεων πληθυσµών που ακυρώνουν την οπτική όσων επιχειρούν να επεκτείνουν την καταγωγή των εθνών στο αίµα των αρχαίων προγόνων, υποστηρίζει ο συγγραφέας. 

Ο ∆.Χριστόπουλος αναφέρεται στον Μαρξ για να τονίσει τις συνέπειες από την εµφάνιση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής µε την βάρβαρη φάση της πρωταρχικής συσσώρευσης. Η ανάδυση και η τελική επικράτηση της αστικής τάξης που ασφυκτιούσε βρήκε έδαφος στα απολυταρχικά καθεστώτα που της επέτρεψαν να βρει το δρόµο της προς την κυριαρχία µε αποφασιστικό το ρόλο των επαναστάσεων. Είναι η περίοδος που τα δικαιώµατα και οι δηµοκρατικές διεκδικήσεις µπαίνουν στο προσκήνιο. Ακόµη και µε το να πέφτουν τα κεφάλια βασιλιάδων από τους Ροβιεσπιέρους.

Η συγκρότηση των εννοιών του «έθνους» και του «λαού» σε εκείνη την περίοδο, στην αυγή του καπιταλισµού, µε τις αστικές επαναστάσεις του 1789 φέρνουν την συζήτηση για την ιθαγένεια σε πρώτο πλάνο.  Ο Χριστόπουλος ορίζει το έθνος ως «κοινότητα αλληλεγγύης που σφυρηλατείται µέσω της πεποίθησης ότι η φυσική της στέγη είναι το κράτος» […] «Το έθνος γεννιέται. ∆εν αφυπνίζεται, ούτε αναγεννάται από τη στάχτη του ούτε βγαίνει από την κρυψώνα µετά από «τετρακόσια χρόνια σκλαβιάς». Κάνει µια σειρά από παρατηρήσεις που καταρρίπτουν τους µύθους των εθνικιστών περί προαιώνιας καθαρής ελληνικής φυλής προερχόµενης από τους αρχαιοέλληνες.  

Η έννοια της «επικράτειας» ταυτόχρονα ανοίγει τα ζητήµατα ποιοι έχουν και ποιοι όχι το δικαίωµα να είναι πολίτες του νέου κράτους. Ο συγγραφέας στέκεται σε αυτό το ζήτηµα εξετάζοντάς τις έννοιες της γενοκτονίας και της εθνοκάθαρσης αλλά και µετέπειτα της αντιµετώπισης των προσφύγων και των µεταναστών. Ο αποκλεισµός ολόκληρων κοµµατιών, οι ανταλλαγές πληθυσµών, οι  πολιτικές της καταναγκαστικής ενσωµάτωσης  των µειονοτήτων είναι οι επιλογές του κυρίαρχου κράτους σε συνθήκες όπου ο ανταγωνισµός για το έλεγχο περιοχών αµφισβητούµενων οδηγεί σε πολεµικές συγκρούσεις. Η άποψη του είναι ότι µια στρατηγική «αναγνώρισης» των δικαιωµάτων των µειονοτήτων και των µεταναστών είναι αυτή που υπηρετεί το «κράτος δικαίου». 

Η ανάλυσή του για την κυριαρχία και το τρόπο άσκησής της από το κράτος, τόσο στο εσωτερικό του όσο και στο διεθνή περίγυρο, είναι καθοριστική για την συνολίκευση της προσέγγισής του. Καταφεύγει στο µυθοπλαστικό παράδειγµα του Κενταύρου –«µισός άνθρωπος, µισός κτήνος»  που χρησιµοποίησε  ο Μακιαβέλι  για να εξηγήσει παραστατικά την λειτουργία του κράτους. Είναι «και Χόµπς και Ρουσώ» το κράτος που γεννιέται όπως λέει επιγραµµατικά.    

Το σύγχρονο κράτος λοιπόν, προϊόν των αστικών επαναστάσεων περιέχει και το µηχανισµό της βίας για την επιβολή των νόµων και των κανόνων που θεσπίζει στην επικράτεια του, αλλά και για να είναι εγγυητής της δυναµικής του παρουσίας  στους οικονοµικούς και στρατιωτικούς ανταγωνισµούς µε στρατό εξοπλισµένο και σύναψη συµµαχιών. Έχει όµως και την πλευρά της προσπάθειας για την εξασφάλιση της συνοχής της κοινωνίας, µε τους ιδεολογικούς του µηχανισµούς να την επιδιώκουν µε την συναίνεση και την πειθαρχία στους νόµους και πάνω απ’ όλα στο Σύνταγµα. 

Το «κράτος δικαίου» κατά τον Χριστόπουλο γεννιέται ως αποτέλεσµα των ίδιων των διεκδικήσεων δικαιωµάτων απέναντι του, τις οποίες σταδιακά ενσωµατώνει: εργάτες, γυναίκες και µαύροι διεκδικούν και καταχτούν µε αγώνες το δικαίωµα στην ψήφο, στην συνδικαλιστική δράση κ.α. 

Ο ∆. Χριστόπουλος δηλώνει ξεκάθαρα ότι στο βιβλίο του δεν θα βρούµε µια «αξιακά αµερόληπτη προσέγγιση». Όντως στηρίζει την άποψη των Πουλαντζά και Αλτουσέρ για το κράτος ως ένα θεσµό στον οποίο υπάρχει διαρκής ανταγωνισµός για τον έλεγχο των διαφορετικών πεδίων και δοµών του και όπου αντανακλάται ο συσχετισµός κοινωνικών και πολιτικών δυνάµεων της κοινωνίας. Η κοινωνία των πολιτών µε τους θεσµούς της από τα κόµµατα και τα συνδικάτα µέχρι τις ΜΚΟ και τα κινήµατα και τις δικαιωµατικές συσπειρώσεις κάθε είδους, τονίζει λοιπόν ο συγγραφέας, έχουν την δυνατότητα να επηρεάζουν την κατεύθυνση του.1 

 Η θεωρητική του προσέγγιση για τις επαναστάσεις, δεµένη µε την εκτίµηση για τη Ρώσικη Επανάσταση του 1917, δηµιουργεί µια σειρά ζητηµάτων. Κάνει την τοποθέτηση στη σελ.265 ότι «χωρίς συνωµοσία δεν γίνεται επανάσταση. Εποµένως, η επανάσταση έχει εξ ορισµού και πραξικοπηµατικό χαρακτήρα». Μέσα σε αυτές τις αράδες υπάρχει όλη η απόρριψη της δυνατότητας να αλλάξει η κοινωνία από τα κάτω µε την αυτενέργεια της εργατικής τάξης, να ανατραπεί ο καπιταλισµός και να αντικατασταθεί από ένα άλλο κράτος των εκµεταλλευόµενων, όπως σύµφωνα µε το Μάρξ και το Ενγκελς έφερε στο προσκήνιο η Κοµµούνα του Παρισιού. Η Ρώσικη Επανάσταση του 1917, όχι µόνο δεν ήταν πραξικόπηµα του Λένιν και των µπολσεβίκων αλλά ήταν το «πανηγύρι των καταπιεσµένων», ήταν η ιστορική δικαίωση των απόψεων του µαρξισµού, µε τα Σοβιέτ να αντικαθιστούν το αστικό κράτος για πρώτη φορά.

Ο Χριστόπουλος µέσα από αυτήν προσέγγιση φτάνει να απορρίπτει  την παράδοση του Λένιν ως εκείνη που άνοιξε το δρόµο στον ολοκληρωτικό του Στάλιν. Φτάνει να κατατάσσει την σταλινική Ρωσία και τη Γερµανία του Χίτλερ ως οµοειδή καθεστώτα ολοκληρωτισµού. Για να απαντήσουµε σε τέτοια διαστρέβλωση χρειαζόµαστε την ανάλυση της σταλινικής αντεπανάστασης και της ανόδου του κρατικού καπιταλισµού στην Ρωσία. Ο Τόνι Κλιφ, στη πρωτοπόρα ανάλυση για την ταξική φύση του καθεστώτος που πρόκυψε στη Ρωσία µε την επικράτηση του Στάλιν µας δίνει την πιο ξεκάθαρη µαρξιστική προσέγγιση για το χαρακτήρα τους ως καθεστώτων κρατικού καπιταλισµού: η εργατική τάξη έχασε τον έλεγχο στη παραγωγή και µετατράπηκε σε εκµεταλλευόµενη τάξη κάτω από την βάρβαρη καταπίεση της συλλογικής άρχουσας τάξης, της γραφειοκρατίας που συγκέντρωσε στα χέρια της τον έλεγχο του κράτους, των µηχανισµών του και της παραγωγής. Αυτό πέρασε µέσα από την εξόντωση των κατακτήσεων της επανάστασης και της φυσικής εξόντωσης της αριστερής αντιπολίτευσης του Λέων Τρότσκι.2

Το κύµα των επαναστάσεων που σταµάτησαν το σφαγείο του Πρώτου Παγκόσµιου Πολέµου, µε την Ρώσικη Επανάσταση του 1917 στη καρδιά του, άνοιξε την προοπτική της ανατροπής του καπιταλισµού και έφερε στο προσκήνιο την δύναµη της οργανωµένης εργατικής τάξης. Ο Λένιν του «Κράτος και επανάσταση»  είναι ο ηγέτης ενός επαναστατικού κόµµατος που εµπιστεύεται την δύναµη της εργατικής τάξης και προβάλλει το αίτηµα «όλη η εξουσία στα σοβιέτ». Η εξουσία στα χέρια των εργατών και των εργατριών σηµαίνει να φτάσει στην παραγωγή, να επιβάλει τον έλεγχο της ώστε να ικανοποιούνται οι ανάγκες και όχι τα κέρδη των καπιταλιστών, σηµαίνει να τσακίσει το αστικό κράτος και τους µηχανισµούς του, όπως το στρατό, τα δικαστήρια, την διπλωµατία, µε τρόπο που να µην µείνει πέτρα πάνω στη πέτρα.

Η χρησιµότητα των αναλύσεων των επαναστατών για το κράτος, η κριτική της εφαρµογής τους στην πράξη, δεν είναι συζήτηση για το παρελθόν αλλά βάζει τα κριτήρια για τη στάση της αριστεράς σήµερα.3 

Η αφηρηµένη αναγόρευση του κράτους δικαίου ως αδιαµφισβήτητης κατάκτησης που εξασφαλίζει την συνοχή και την ειρήνη, ενός κράτους που λειτουργεί στην βάση κανόνων του δηµόσιου, του ιδιωτικού και του διεθνούς στάτους κβο µε τις συνθήκες που το διέπουν (πχ του ΟΗΕ και της ΕΕ) δεν εξοπλίζει την Αριστερά ούτε στρατηγικά ούτε τακτικά. 

Αν το σηµερινό κράτος δεν είναι όργανο των καπιταλιστών αλλά ουδέτερο κράτος δικαίου, τότε µπορεί να το καθορίσει ένας άλλος συσχετισµός δυνάµεων σε επίπεδο πολιτικών κοµµάτων. Η σοσιαλδηµοκρατία µε τον Μπερνστάιν ήταν η πρώτη διδάξασα αυτής της επιλογής και µετά τον ∆εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο το Κοµµουνιστικό Κόµµα Ιταλίας µε τον «ιστορικό συµβιβασµό» έβαλε τις συµµαχικές κυβερνήσεις  στην ατζέντα της αριστεράς. Ο ΣΥΡΙΖΑ, το PODEMOS στην Ισπανία πήραν την σκυτάλη. Ο «ρεαλισµός» µιας αντιµετώπισης που βάζει στόχο να γίνει πιο ανθρώπινος ο καπιταλισµός (και όχι να περιµένουµε τη «∆ευτέρα Παρουσία του σοσιαλισµού» όπως έλεγε και λέει ο Τσίπρας) έφτασε να καταπίνει αντί να σκίζει µνηµόνια και να γυρνά την πλάτη στο ΟΧΙ το 2015, να φέρνει το Νετανιάχου στην Αθήνα, να υπογράφει συµφωνίες για τις βάσεις και για να ανοίγουν οι Μόριες στα νησιά.

Η αλήθεια είναι ότι το βιβλίο αυτό έρχεται από ένα άνθρωπο που έχει δώσει µεγάλες µάχες για την υπεράσπιση των δηµοκρατικών δικαιωµάτων και την απόκρουση της φασιστικής απειλής της Χρυσής Αυγής. Η συµβολή του στη συζήτηση που ανοίγει είναι σηµαντική και γι αυτό αξίζει να διαβαστεί κριτικά. 

1. Στο βιβλίο «Μάης 68» του Μαρξιστικού Βιβλιοπωλείου των Κρίς Χάρµαν, Μαρία Στύλλου και Πάνου Γκαργκάνα υπάρχει το κείµενο του τελευταίου µε τίτλο « Μάο, Αλτουσέρ, «Αυτονοµία, οι µαρξισµοί του Μάη και ο επαναστατικός µαρξισµός».

2. Τόνυ Κλιφ.Κρατικός καπιταλισµός στη Ρωσία. Εκδόσεις Εργατική ∆ηµοκρατία

3. Μαρία Στύλλου. Κράτος, «παρακράτος», δηµοκρατία και επανάσταση, στο τεύχος του περιοδικού Σοσιαλισµός από τα κάτω. https://socialismfrombelow.gr/article.php?id=1383

2022 "Ταξίδι στο κράτος. Κυριαρχία, Δίκαιο, Δικαιώματα"